Mubihi ki Simon Liseli
LIPATISISO za cwale cwale fa lisupelize kupahama kwa mafu abakuli ili bao nebatimezi pili ba sikakala kale likalafo mi palo ye tuna ya mafu kiya bao nebali fa likalafo.
Kwa mafelo a kweli ya Muimunene silimo sesi felile, palo ye batofita fa likiti ze loba peli ni mianda ye milalu ka baba mashumi a mane ni bababeli (8342) ili bakuli bane bali fa pukelezo ya HIV neba fumanehile ni kakokwani kakatisa butuku bwa AIDS mi kubao palo ye fita fa likiti ze silezi ka mianda ye silezi ni mashumi a mane kaba supile (6647) nebali fa likalafo za ma ARVs.
Mwa sikiliti sa Kapilivi bakuli babalikana mwanda ni ba mashumi a silezi ka bababeli (162) neba timezi pili basika kala kale likalafo za bona mi ba mianda ye milalu ni mashumi a malalu kaba ketalizoho (335) neba timezi bali fa likalafo ili kutisa palo ya babatimezi fa mianda ye mine niba mashumi a lobaňwi kaba supa (497) ne ba timezi kwa butuku bwa AIDS kuzwa silimo sa 2008.
Sikiliti sa Kapilivi mwa nako ya cwale sina ni libaka ze lishumi kaze talu (13) ili mo bakuli ba amuhelela milyani ya bona ya ma Anti Retro Viral (ARV) mi mwa libaka ze kaufela ba eleza ni kutatuba kakokwani ka HIV.
Ze kaufela neli bulezwi mwa nako yene kutabelwa mukiti wa AIDS mwa lifasi lote ili wo utabelwanga silimo ni silimo Ňulule haina ni lizazi liliňwi.
Toho ya lifasi lote ya butuku bo neli “Hakuna kufumana butuku bo bunca bwa HIV, Hakuna ketululo, Hakuna mafu a ama kwa butuku bo”.
Mwa sikiliti sa Kapilivi bayahi ba tolopo ya Katima Mulilo neba kubukanezi fa Musika o mutuna wa sicaba kasa mulaho a kucaula mwa likululu la Hage Gain Gob kuzwelela kwa sitishini sa wayelesi ya SiLozi.
Hana bulela mwa lizazi le mutompehi Makwele Chris Bernard wa lilimo ze mashumi a ketalizoho kaze ne (54) za kupepwa uize utile ňandaleza fa pila sicaba ni likalafo za hae ili ka mulelo wa ku susueza batu kuli basike ba saba kuitatubisa butuku bo bwa HIV ni AIDS sihulu baana baba sabonahala kuba kwa hule ni zona liprogram ze.
“Mwa bona! na ni kona kueza misebezi yaka na muňi, ni kalile likalafo zaka mwa silimo sa 2004 mi fa se ni kwanisize lilimo ze supile (7) inge ninwa milyani yaka zazi ni zazi kakusasana ni manzibwana, ni ndumeleti hape ni ndume ya sasabi sika,”a bulela ka bundume.
U kupile baeteleli mwa sikiliti sa Kapilivi ku bulela kwa sicaba sa bona ka za butuku bwa HIV/AIDS sina haku sasabisi mi ba swanela ku susueza baana kuiponda mwa liprogilamu za HIV/AIDS.
Hana bala liňusa lene lizwelela ku mubusisi wa sikiliti, meya wa tolopo ya Katima Mulilo mutompehi John Likando nali naha kele iziba kuli butuku bwa HIV ni AIDS sebu ambakani mwa hala mabasi mwa naha kaufela.
Mwa liňusa la mubusisi wa sikiliti neli bulela kuli mwa silimo sa 2009 kuisa 2010 butuku bwa HIV mwa hala bayahi ba naha Namibia kubonahezi kuli batu babali mwahala lilimo ze lishumi kaze keta lizoho kuisa kuze mashumi a mane kaze lobaňwi (15 – 49) neku nuhilwe 13% kakuya ka lipatisiso za mwa naha za HIV.
Kukulubelwa kuli batu baba fita fa lishumi kaba silezi (16) nebanze ba yambula butuku bo kazazi ili nto ye talusa kuli 25% mwahala tumbututu totuli mwa tasi a silimo sili siňwi ni palo ye fita fa 31% mwahala babanca babali mwahala lilimo ze lishumi ni ze ketalizoho kuisa kuze mashumi a mabeli ni ze ne (15 – 24) ni palo ye fita fa 37% ka mutu wa lilimo ze mashumi a mabeli kaze katalizoho (25) kapa kufitelela kakuya kapiho ya likolo la makete ni pabalelo ya sicaba ya silimo sa 2009.
Mwa silimo sa 2008 kuisa 2009 kukulubelwa kuli palo ya batu babafita fa likiti ze ketalizoho kaba mianda ye loba peli ni mashumi a malalu (5830) kibane bayambuzi kakokwani ka HIV mi ka silimo sa 2008 piho ya lipatisiso za HIV mwahala naha nelikulubelwa kufitelela 54% ya basali bane bayambuzi butuku mi 32% ya bona neli banana babali mwatasi a lilimo ze lishumi kaze ketalizoho (15).
Mwa silimo sa 2010 ne kubonisize cincehonyana ya kuekeza kwa kuyambula butuku kwa basali babaitwezi kuzwa mwa palo ye fita fa 17, 8%, mwa silimo sa 2008 kutaha fa 18, 8 % kutalusa kuli likakalezo zeo neli pahami.
“Mulelo wa lifasi lote mane cwalo ni mwa naha ya luna ki ku felisa kuyambula butuku bobunca” kwa bulela meya wa tolopo ya Katima Mulilo.
Manyando ni ketululo mwa hala sicaba lisa bonahala kuzwiseza pili butuku bwa HIV mi ze litisize kupahama ni kuba ni busamswe mwahala sicaba sesi talimani ni bona butuku bo.
“Hakelufelise nyandiso ni ketululo kwa banyani ni likezeli za luna babana ni butuku bo bwa HIV ni AIDS,” a bulela.
A feleleza ka kukupa bayahi ba sikiliti sa Kapilivi kuitusa bona baňi sihulu fa makete a bona, “Hake lusebeze hamoho kulika kufelisa ketululo mwa hala luna,” a feleleza.
Loading …